S Ö Z A L T I

obyekt yönümlü proqramlaşdırma | proqramlama

(OYP) - verilənlərin obyektlər üzərindən formasını dəyişməsi üzərinə qurulmuş proqramlaşdırma methodu. yazılmış funksiyaların təkrər istifadəsinə və daha kompleks məntiqə kömək edir.

// birinci class-da yaradılan obyekt və methodun digərində çağırılıb istifadə edilməsi:
class a {
string name;
public void method_a();
}
// ikinci class-da implementasiyası
class b extends class a {
name = "jhon.doe'':
method("do something");
}

bəzi methodolojiyaları:
enkapsulyasiya (encapsulation),
varislik (inheritance),
polimorfizm (polymorphism),
abstraksiyası (abstraction),
obyektlər arasında informasiya axınının təşkili (sending messages / message sending),
təkrar istifadə oluna bilərlik ( reusability).

java - c - c++ - Python - php
bu linkdə azərbaycanca ətraflı və bəsit izahı da var

perfume genius | musiqi

əsl adı Michael Alden Hadreas olan əsasən indie pop, indie rock və art pop tərzlərində mahnılar bəstəyən amerikalı musiqiçidir. Özünə seçmiş olduğu bu ləqəb isə Perfume The Story of a Murderer filmindən irəli gəlir. 2020-ci ilin diqqət çəkən albumlarından biri Set My Heart on Fire Immediately olsa da onun no shape albumunu daha çox bəyənirəm.

Tanımaq istəyənlər üçün:
(baxma: jason)
(baxma: otherside)
(baxma: die 4 you)
(baxma: slip away)
(bax: queen)
(baxma: without you)

javascript | proqramlama

JavaScriptə aid "Telegram"da paylaşdığım kitabları sizə də lazım ola bilər deyə burada da paylaşıram.

Aşağıda kitabların PDF-lərinin linklərini bölüşmüşəm, birbaşa yükləyib istifadə edə bilərsiniz.

• "JavaScriptlə proqramlaşdırma dünyasına giriş" kitabı:
https://lnkd.in/eePBfFkC (azərbaycancadır)

• "JavaScript Data Structures and Algorithms" kitabı:
https://lnkd.in/ePWeMptx

• "Eloquent JavaScript" kitabı:
https://lnkd.in/ebSiNafH

• "JavaScript Notes for Professionals" kitabı:
https://lnkd.in/eTN5WqhY

• "Speaking JavaScript" kitabı:
https://lnkd.in/e_TabAM7

• "JavaScript Everywhere" kitabı:
https://lnkd.in/ejUbYkAE

• "JavaScript for impatient programmers" kitabı:
https://lnkd.in/evuew4MM

• "JavaScript for beginners" kitabı:
https://lnkd.in/egaTTGjV

• "Hands-on JavaScript for Python Developers" kitabı:
https://lnkd.in/edqbyVQf

• "JavaScript from Beginner to Professional " kitabı:
https://lnkd.in/eed4qg-g

• "Simple JavaScript" kitabı:
https://lnkd.in/eeBBxVwP

• "JavaScript" adlı kitab:
https://lnkd.in/ejwMeDBp

28 may 1997 b.dortmund - yuventus matçı | idman

1996-97 Uefa çempionlar liqasının finalı. Hazır dortmund da finala çıxmışkən yad ediləsi oyunlardan biridi. Bura qədər 1995 və 1996 bundesliqa çempionu olan Dortmund o sezon b qrupunda 6 oyuna 4 qələbə, Polşanın widzew lodz klubu ilə 2-2 heç-heçə və evdə atleticoya 1-2 hesabla məğlub olaraq 13 xal və averajla Atletico Madridin gerisində 2-ci olmuşdu. Juventus isə c qrupunda 5 qələbə və səfərdə Rapid wienlə 1-1 qalaraq 1-ci olmuşdu. Yeri gəlmişkən, fənərbağçanın Manchester unitedi elvir boliçin qoluyla 1-0 məğlub etdiyi həmin o məşhur oyun da bu qrupda baş vermişdi. Bununla da Unitedin Avrokubok oyunlarında Old Trafforddakı 40 illik məğlubiyyətsizlik seriyası başa çatmışdı.
4/1-də dortmund 1996-cı ilin Fransa çempionu və öz qrupunu 1-ci bitirən Auxerre-i rahatlıqla 3-1 və 0-1 hesabı ilə keçir. Yuventus da nisbətən rahat rəqib olan norveçin rosenborg klubunu 1-1 və 2-0 la keçir. ( deyirəm dönəmin çempionatlarına baxe. İndi nəinki Rosenborgu və Auxerre-i hətta o dövrün güclü Hollandiya klublarını da 8/1-də görmək çətin məsələdi. Türklər demiş makas çox açılıb.) yarımfinalda borussiya Manchester unitedi hər iki oyunda da 1-0 məğlub edir. Maraqlıdı ki, bu matçlar 2024 sezonunun psg ilə olan oyunlarının kopyasıdı. Juventus 1996-cı ilin finalında qalib gəldiyi Ajaxı 1-2 və 4-1 hesabı ilə darmadağın edir. Bu arada Ajax da 1994-95 çempionlar liqası çempionu idi. İzlədiyim ən yaxşı Ajax komandalarından biri idi. Milanı həm öz qruplarında 2 dəfə, həm də finalda keçmişdilər. Z kuşağı nə var bunda? Milan onsuzda zəifdi desə də, söhbət əfsanə milandan gedir.
Və 28 may 1997. Bavariyanın keçmiş evi Münhen olimpiya stadionu. Möllerin, kohlerin, riedlenin, chapuisatın və baş məşqçi ottmar hitzfeldin dortmundu deşamın, zidanın, vierinin, Del pieronun və əfsanəvi baş məşqçi, bundan 9 il sonra İtaliya milli komandasına dünya çempionluğu qazandıran marçello lippinin yuventusuna qarşı. Əlbəttə ki, keçən ilin çempionu Yuventus favorit idi. Amma 29-cu və 34-cü dəqiqədə euro 1996-da ingiltərənin xəyallarını puç edən Karl heinz riedle səhnəyə çıxdı. Yuventus şok olmuşdu. 1-ci dövrə belə bitdi. 2-ci dövrədə isə nələr oldu nələr. Zidanın dirəkdən dönən topu, vierinin əl ucbatından sayılmayan qolu və del pieronun əla daban qolu. Hesab 2-1 olmuşdu. Amma 70-ci dəqiqədə Chapuisatın əvəzinə meydana daxil olan və bütün karyerasını yalnız Borussiya dortmunda fəda edən Lars Ricken abimiz oyuna girdi. Və girəndən 16 saniyə sonra çempionlar liqası finallarının bəlkə də ən yaxşı qolunu vurdu. Yuventusun qapıçısı peruzzi çox öndə dayanırdı oyunlarda. Bunu görən möller pası Rickenə verir və Ricken xarüqə yaradır. 20 dəqiqə sonra isə oyun bitir. Və dortmund tarixinin ilk çl finalında qalib olur. Haşiyəyə çıxım: 2013-də bavariyaya uduzan dortmund da pis komanda deyildi. Sadəcə bəxtləri gətirmədi. Bu il isə Real madridlə işləri çox çətin olacaq. Çempionluq xəyaldır. 27 il öncə də xəyal idi amma bacardılar. Görək bu il necə olacaq.

Əfsanəvi fosforlu sarı forması ilə Dortmund komandası


Həmin o məşhur vuruş



Seremoniya





Bu da türkçə icmal

https://www.dailymotion.com/video/x60fuiv

obyekt yönümlü proqramlaşdırma | proqramlama

perfume genius | musiqi

riyazi epidemiologiya ★ wiki | elm

qeyd.
yazı qismən texniki və uzun olduğundan ilk öncə hər kəsə maraqlı ola biləcək məlumatı bildirmək istəyirəm ki, "ümumdünya səhiyyə təşkilatı " "covid-19" pandemiyası ilə əlaqədar olaraq, martın 3-ə kimi əldə olunan statistika və riyazi modellər əsasında, belə proqnozlaşdırır ki, əgər vəziyyət belə davam edər və lazımi tədbirlər - karantin, vaksinasiya, antiviral dərmanlar, dezinfeksiya və s. görülməzsə, epidemiya ən pik həddinə mayın 23-də çatacaq və yoluxmuş şəxslərin sayı 425.066 milyon olacaq və həmin gündən etibarən isə yoluxanların sayında azalma müşahidə olunacaq. Artıq sentyabrın 14-ü həmin gün üçün yoluxanların sayı 10 000 olacaq. Daha ətraflı məlumat üçün bu hesabata müraciət edə bilərsiniz: hesabat


infeksion xəstəliklərin riyazi modellərini quraraq, irəli sürülən hipotezlər və əldə olunan ilkin məlumatların əsasında xüsusi parametrlər əldə edərək epidemiyanın gedişatını və onun qarşısını almaq üçün görülən xüsusi tədbirlərin (vaksinasiya, karantin, antiviral dərmanlar) müvəffəqiyyətini proqnozlaşdırmağa kömək edən riyaziyyat və epidemiologiyanın kəsişməsində yerləşən elm (discipline). Tarixinə nəzər yetirsək görərik ki, ilk dəfə demoqrafiyanın əsasını qoyan, hətta ilk epidemioloq hesab olunan John Graunt tərəfindən müəyyən nəzəriyyə (ölmə səbəblərini görə insanları qruplaşdırıb, əldə olunan statistikanı analiz edərək) yaradılmağa çalışılıb. Ancaq ilk model 1760-cı ildə çiçək epidemiyasını analiz etmək üçün riyaziyyatçı Bernulli tərəfindən təklif olunub. Hal-hazırda ən çox istifadə olunan model isə 1927-ci ildə McKendrick və Kermack tərəfindən yazılan elmi məqalədə təklif olunan sir modelidir. Bundan əlavə onlar bu məqalənin davamı kimi 1932 və 1933-cü illərdə daha 2 məqalə nəşr etdirərək Kermack–McKendrick nəzəriyyəsinin əsasını qoyublar. Nəzəriyyənin irəli sürdüyü hipotez budur ki, təklif olunan epidemioloji model vasitəsilə müəyyən zaman kəsiyində yayılmaqda olan inkefsion xəstəliyə yoluxmuş şəxslərin sayını və bu zaman müddətində yoluxanların necə paylanmasını proqnozlaşdırmaq mümkündür. Eyni zamanda qeyd edim ki, onların təklif etdiyi model kompartmental model adlanır, yəni bu tipli modeldə əlinizdə olan statistikanı oxşar xüsusiyyətlərə görə qruplaşdırıb, həmin qruplar arasında əlaqəni təyin etməyə çalışırsınız.

İstifadə olunan modellər əsasən stoxastik və deterministik olmaqla 2 yerə bölünür. Sadə yolla izah etməli olsaq, stoxastik modeldə əldə olunan nəticələr müəyyən ehtimal aralığında olur, ancaq deterministik modellər diskret nəticə verir və yüksən xəta payı olur. Epidemiyanın gedişi zamanı əldə olunan ilkin məlumatlar nə qədər çox olarsa, determinsitik modelin verdiyi nəticələr daha dəqiq olur. Ümumilikdə bu yazıda sadəlik üçün epidemoloji modeli deterministik şəkildə fərz edərək, modeli adi differensial tənliklər üzərindən izah etməyə çalışacam.

infeksion xəstəlikləri izah edən ən sadə model SİR modeli adlanır. Digər daha mürəkkəb modellər də mahiyyət etibarilə bu model üzərində qurulur, ancaq nəzərə alınan parametr sayı daha çox olur. (parametr sayı nə qədər çox olarsa dəqiqlik bir o qədər artır)

SİR akroniminin açılışı (suspicious, infected, removed or recovered)-dir.

s - şübhəlilərin sayını,
i - yoluxanların sayını,
r - isə sağalanların və yaxud ölənlərin sayını ifadə edir.

Burada s, i, r əslində hər biri yuxarıdakı xüsusiyyətlərə görə qruplaşdırılmış şəxslərin zamana görə sayını göstərən funksiyalardır. Bu şəkildə yazılması daha doğrudur:


Model aşağıdakı adi differensial tənliklərdən ibarət sistemidir:



İndi isə modelin nə üçün belə qurulduğunu izah etməyə çalışım:

birinci tənliyin birinci hissəsi şübhəlilərin dəyişimini ifadə edir və ikinci hissəsi isə bu dəyişimin asılı olduğu ifadəni göstərir. Bu ifadə β (beta-yoluxuculuq əmsalı) ilə müəyyən zaman anında olan şübhəlilərin sayının yoluxanların sayına hasilinə bərabərdir. Belə olmasının əsasə səbəbi budur ki, şübhəlilərin və yoluxanların hasili bizə mümkün bütün təmasların sayını göstərəcək. Belə ehtimal olunur ki, şəxslərin şübhəli haldan yoluxmuş hala keçməsinin əsas səbəbi, onlar arasında baş verən təmaslar və həmin xəstəliyin yoluxuculuq əmsalından asılıdır (müxtəlif xəstəliklər üçün bu əmsal fərqli olur, və ilkin əldə olunan "data"-ya əsasən hesablanır). Mənfi işarəsi isə şünhəlilərin sayının azalmasını ifadə edir.

ikinci tənliyə keçməmişdən öncə üçüncü tənliyi izah etmək daha məqsədə uyğundur. Üçüncü tənlik sağalanların dəyişim sürətinin asılı olduğu ifadəni tapmağa çalışır. Belə düşünə bilərik ki, bu γ (qamma-sağalma əmsalı) və infeksiyaya yoluxanların sayı ilə mütənasibdir. Asanlıqla görə bilərsiniz ki, xəstə olmasa (i=0) sağalan da olmayacaq, xəstənin sayı artıqca sağalma əmsalından asılı olaraq sağalan və ya ölən də artacaq.


ikinci tənlik isə yoluxmuş şəxslərin zamana görə dəyişim sürətinin asılı olduğu ifadəni təyin etməyə çalışır. Buradan da asanlıqla başa düşmək olar ki, yoluxanların sayı birinci tənlikdə əldə etdiyimiz ifadəyə bərabərdir, ancaq sağalanlar və ölənlər olduğuna görə onların sayı azalır. Ona görə də belə bir ifadə əldə etmiş oluruq.

Beləliklə bu adi differensial tənliklər sisteminin həllərii - s(t), i(t), r(t) funksiyaları bizim proqnozlarımız olacaq.(yəni bu funksiyalar gələcəkdə istənilən t zamanı üçün bizə yoluxanların sayını, sağalanların sayını və s. təqribi olaraq göstərəcək). Bu tipli sistemlər qeyri-aşkar (implicit) şəkildə olduğuna görə onların həlləri daha çox ədədi üsullarla (eyler üsulu, runger-kutta və s.) kompüterlərdə hesablanır. Hal-hazırda istənilən proqramlaşdırma dilində bir neçə sətir kod yazaraq bu sistem üçün təqribi həlləri tapa bilərsiniz. Hətta internetdə bunu hesablamağa və qrafik şəkildə təsvir etməyə yardım edən bir sıra online simulyatorlar da mövcuddur. buna baxa bilərsiniz: simulyator .

Bu sistemin ilk analitik həlli isə 2014-cü ildə bu məqalədə 2-ci hissədə (2.The exact solution of the SIR epidemic model) aydın olaraq göstərilib və maraqlananlar bura baxa bilərlər: sci-hub.now.sh/10.1016/j.amc.2014.03.030 məqalə


bir də qeyd edim ki, ümumi say n dəyişmir. yəni şübhəli sayı azaldıqca xəstə sayı artır, xəstə sayı azaldıqca da sağalan sayı artır və yekunda ümumi adam sayı sabit qalır. Daha rahat təsəvvür etmək üçün bu nümunəyə baxa bilərsiniz: karantində saxlanılan hər hansı bir şəhərdə müəyyən müddət ərzində şübhəli, yoluxan, sağalan sayı dəyişsə də, şəhər qapalı olduğundan ümumi şəhərin əhalisi həmişə sabit qalır:





aşağıda gördüyünüz qrafik bu sistemin sonsuz sayda mümkün olan həllərindən birini sizə əyani şəkildə - qrafiki olaraq göstərir.



ilkin vəziyyət: 1000 şübhəli, 0 yoluxan, 0 ölən və ya sağalan;
≈20 gün sonra: epidemiyanın ən pik həddə çatacağı proqnozlaşdırılır və ≈200 şübhəli, ≈600 yoluxan, ≈200 sağalan;
≈90 gün sonra: 0 şübhəli, 0 yoluxan, 1000 sağalan və ya ölən.

qrafikdən rahatlıqla görünür ki, model düzgün şəkildə problemi təsvir etməyə imkan verir, ancaq verdiyi nəticələr tam düzgün olmaya bilər. Ancaq ilkin məlumat nə qədər böyük həcmdə olarsa, deterministik modelin dəqiqliyi bir o qədər də artır. (eynilə "supervised machine learning alqoritm"-lərində olduğu kimi)


digər vacib bir nüans budur ki, bu tənliklərdən əldə olunan digər vacib bir rəqəm var ki, hansı ki, ona " basic reproduction number" - "elementar törəmə ədədi" deyilir və bizə epidemiyanın baş verib verməyəcəyi sualını cavablandırmağa imkan verir. Əgər bu rəqəm 1-dən kiçik və ya 1-ə bərabər olarsa epidemiya baş verməyəcək, ancaq 1-dən böyük olarsa epidemiya baş verəcək. bu rəqəm ikinci tənlikdən əldə edilir:



yuxarıda gördüyünüz ifadədəki ilkin nisbət (β/γ) r0 ilə işarə olunur və bu nisbətə (yoluculuq əmsalının sağalma əmsalına nisbəti) "elementar törəmə ədədi" deyilir:



bu rəqəmin mənası ondan ibarətdir ki, bu rəqəm 1 nəfərin xəstəliyi yoluxdura biləcəyəyi şəxs sayını təyin edir və hər xəstəlik üçün fərqlidir. aşağıda müxtəlif xəstəliklər üçün dəyəri göstərilmişdir:



ebola (r≈2) və sars(r≈4) üçün qrafiki olaraq belə təsvir edilib:



bu rəqəmin nə üçün epidemiyann varlığını təyin etdiyini bilmək istəsəniz, belə izah edə bilərəm ki, əgər yoluxanların sayı artarsa - epidemiya baş verərsə, yəni ikinci tənlik 0-dan böyük olarsa, bunun baş verməsi üçün "elementar törəmə ədədi" aşağıdakı şərti ödəməldir (bütün insanların sayının ilkin vəziyyətdə olan şübhəlilərin sayına nisbətindən böyük olmalıdır):




əks halda isə epidemiyanın baş verməməsi üçün:






Bu modelin üzərində qurulan digər daha mürəkkəb modellər də mövcuddur. Bəziləri ölənləri və doğulanları, bəziləri vaksinasiya olunanları da nəzərə alır. Aşağıda bəzilərini görə bilərsiniz:



məsələn, aşağıda msir modeli üçün qurulan tənliklər sistemini görə bilərsiniz. hansı ki, anadangəlmə immun sistemi də nəzərə alınır:



Hal-hazırda baş verməkdə olan "covid-19" pandemiyasına tətbiq olunan modellər və onların verdiyi proqnozlar barədə məlumat verəcəyəm. araşdırdığım modellərdən biri 2020-ci ilin yanvarın 26-a qədər olan məlumata əsasən, digəri 3 marta qədər olan ilkin statistikaya əsasən proqnozlar verməyə çalışıb.

Hər iki məqalə "seir" modelindən istifadə edib.birinci məqalədə " elementar törəmə ədədi" təqribi olaraq 2.8-3.3 aralığında hesablanıb.bu rəqəm əsaında o nəticəyə gəlinib ki, xəstəlik çin hökuməti tərəfindən aparılan tədbirlər ilə qaldırıa bilər.Əslində həmin dövrdə çin hökumətinin apardığı tədbirləri də nəzərə alaraq çin üçün düzgün nəticə verib. Hal-hazırda çində vəziyyət olduqca normaldır. Daha ətraflı məlumat üçün bu məqaləyə müraciət edə bilərsiniz: məqalə

ikinci məqalə (əslində "ümumdünya səhiyyə təşkilatı"-nın hesabatıdır), martına 3-ə kimi əldə olunan statistika əsasında, belə proqnozlaşdırılır ki, epidemiya ən pik həddinə mayın 23-də çatacaq və yoluxmuş şəxslərin cəmi sayı 425.066 milyon olacaq və həmin gündən etibarən isə yoluxanların sayında azalma müşahidə olunacaq.Artın sentyabrın 14-ü həmin gün üçün yoluxanların sayı 10 000 olacaq. Aşağıdakı qrafik isə həmin proqnozu göstərir. Qrafik ən pik həddi 23 maya təsadüf edir.Daha ətraflı məlumat üçün bu hesabata müraciət edə bilərsiniz: hesabat



Sonda qeyd edim ki, bu modellərin əsas məqsədlərindən biri görülən tədbirlərin effektivliyinin ölçülməsidir. Effektivliyin əsas meyarı isə "elementar törəmə ədədi"-nin minimuma endirilməsidir. Əgər bu rəqəm minimuma endirilərsə, yoluxanların sayının artımı daha aşağı sürətlə baş verəcək, və səhiyyə sistemi buna tab gətirə biləcək. Ancaq lazımi tədbirlər qabaqcadan görülməzsə, vəziyyət çox pis bir hal alacaq, və epidemiya qısa müddətdə başa çatsa da, səhiyyə sistemi bu qədər xəstəyə eyni vaxtda xidmət göstərməyə qabaqcadan nəzərdə tutulmadığına görə (hal-hazırda italiya, ispaniya, iranda olduğu kimi) yoluxanların sayı sürətlə artacaq, və çoxuna da lazım olan xidmət göstərilə bilinməyəcək.Aşağıdakı qrafik bu halları təsvir edir:



mənbə:

[1] https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/2001/2001.10530.pdf
[2] https://labblog.uofmhealth.org/rounds/how-scientists-quantify-intensity-of-an-outbreak-like-covid-19
[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Mathematical_modelling_of_infectious_disease
[4] https://www.researchgate.net/publication/265887931_Lecture_Notes_in_Mathematical_Epidemiology
[5] https://www.nature.com/articles/nrmicro1845
[6] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3710332/
[7] Exact analytical solutions of the Susceptible-Infected-Recovered (SIR) epidemic model and of the SIR model with equal death and birth rates Harko, Francisco, Lobo, Mak, 2014
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Basic_reproduction_number
[9] applied calculus - hughes hallets and others, 2004
[10] https://introcs.cs.princeton.edu/java/94diffeq/
[11] https://www.who.int/bulletin/online_first/20-255695.pdf
[12] https://en.wikipedia.org/wiki/Compartmental_models_in_epidemiology
[13] https://en.wikipedia.org/wiki/Kermack%E2%80%93McKendrick_theory

Əlavə Resurslar:

burada sadə və əyani izahı verilib:
https://www.youtube.com/watch?v=qEKkJ5T4FGw
https://www.youtube.com/watch?v=Qrp40ck3WpI

burada isə qismən riyazi şəkildə izah edilir:
https://www.youtube.com/watch?v=NKMHhm2Zbkw

burada məsələ üzərindən izah olunur:
https://www.youtube.com/watch?v=06wnwSEHZPY

SİRS üzərindən izahı:
https://www.youtube.com/watch?v=Mgc93ztSDQ0

riyazi epidemiologiyanın əhəmiyyəti barədə TEDX söhbəti:
https://www.youtube.com/watch?v=eHlu6Vi_wxo

seir modelinin pythonda implementasiyası:
https://towardsdatascience.com/social-distancing-to-slow-the-coronavirus-768292f04296

seir modelinin matlabda implementasiyası:
https://www.researchgate.net/publication/339311383_Estimation_of_the_final_size_of_the_coronavirus_epidemic_by_the_SIR_model



qeydlər.

1. Differensial tənliyin analitik həlli deyildikdə "exact solution" nəzərdə tutulur.


2. Bəzi ədəbiyyatlarda "r"-in ya "removed"-i ya "recovered"-i və ya hər ikisini işarə etdiyi bildirilir. Ancaq bu xüsusilə "sir" modeli üçün bir əhəmiyyət daşımır, çünki onlar "oyundan" çıxanların sayını göstərir və modelin proqnozlarına təsir göstərmir. Çünki ölən və ya sağalan şəxs artıq heç kimi yoluxdura bilməz.


3. Sistemi həll etmək üçün ilk öncə əlinizdə olan ilkin statisitka əsasında yoluxuculuq və sağalma parametrlərini təyin etməlisiniz. Ondan sonra həll edib, proqnozları təyin edə edə bilərsiniz.

javascript | proqramlama

28 may 1997 b.dortmund - yuventus matçı | idman

tissot prx | texnologiya

ray ban | sağlamlıq

1984-85 serie a sezonu | idman

əfqanıstan ★ wiki | mədəniyyət

20-ci əsrin ikinci yarısında başlayan konfliktlərin hələ də davam etdiyi ölkə. Hal-hazırda dünyanın ən təhlükəli və kasıb ölkəsi kimi də tanınır. Qarşıdurmalar son zamanlarda səngisə də, Amerika və bir çox avropa ölkələrinin talibanla mübarizə aparmaq üçün bu torpaqlara qoşun yeritdiyinə görə müharibə meydanına çevrilmiş əfqanıstanda taliban yaxud koalisiya əsgərlərinin gülləsinə tuş gəlməyəcinizə heç kim qarantiya vermir.

Daha yaxşı analiz etmək üçün konflikt üstünə konflikt yaşamış əfqanıstanın son 50 illik tarixini 4 mərhələyə bölsək daha məqsədəuyğun olar: 1. sovet işğalından əvvəlki dövr; 2. sovet işğalı; 3. vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi; 4. amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması.

Sovet işğalından əvvəlki dövr

Təbii ki, əfqanıstan heç də həmişə bu vəziyyətdə olmayıb. 1950, 1960-ci illərdə asiyanın ən bərk gedən ölkəsi idi desək, yanılmarıq. əhali cəhətdən də yarıyıb bu dövlət. Sovet işğalından əvvəl bura gələn turistlər burdakı insanların qonaqpərvərliyindən, mehribançılığından və kabilin cənnət bağlarından ağız dolusu danışır, fürsət düşən kimi bura yenə gələcəklərini bildirirdilər. Gəl gör ki, fələk vurdu, göt-baş elədi ölkəni. Aşağıdakı şəkil də indiki əfqanıstanla əvvəlki əfqanıstanın müqayisəsini göstərir:


İnaması çətin də olsa, iki şəkil də 40 il fərqlə eyni yerin şəklidir. 40 il əvvəl gəzməli-görməli parkları, bağları, həmin park, bağlarda rahat gəzə bilən qadınları, uşaqları olan əfqanıstan indi park və bağları dağıdılmış, qadınlar və uşaqlar üçün cəhənnəm məkan yerə çevrilmişdir. Son yüzillikdə bu dövr əfqanıstanın ən yaxşı dövrü hesab olunur. Təbii ki, bu dövrdə əfqanıstan xoşbəxtlər ölkəsi deyil idi. Etnik qarşıdurmalar; əsasən də, həzaralar və puştular arasında konfliktlər bu dövrdə də var idi. Çünki puştular sünni, həzaralar isə şiə idilər. Bu düşmənçilik elə güclü idi ki, hətta sovet işğalı vaxtı belə birləşib düşmənə qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə, yenə də bu iki xalq bir-birilərinə yad kimi baxırdılar. Lakin bu qarşıdurmalar silahlı qarşıdurmadan xeyli uzaq idi. Bir-birilərini xoşlamasalar da, bir təhər yola gedib dolanırdılar.

Əfqanıstanda da bu zamanlar yavaş-yavaş kommunizm meylləri yaranır və illər keçdikcə bu tendensiya ətrafına daha çox adam yığmağı bacarırdı. Artıq kommunizm kifayət qədər insanı öz təsiri altına salmağı bacarmışdı. Kommunizmin də yayıldığı ölkədə inqilab olmasa, karl marks yatdığı qəbirdə salto vurardı, yəqin. Yavaş-yavaş dolmağa başlayan şar 1978-ci ildə partlayır və solçu nur məhəmməd taraki hakimiyyətdə olan məhəmməd davud xanı devirir. Hakimiyyət kommunizm meyilli Xalqların demokratik partiyasının əlinə keçir, hansı ki parçam və xalq partiyası adlı iki marksizm meyilli partiyanın birləşməsindən yaranıb. İnqilab var, kommunist partiyası var, bircə qalır sovet rusiyasının söhbətə girişməsi. inqilabın hamı tərəfindən xoş qarşılanmaması da rusiyanın bura qoşun yeritməsinin əsas səbəbi oldu. Yeni yaranmış hakimiyyətdən narazı olan müsəlmanlar və anti-kommunistlər mücahid adı altında birləşirlər. illər sonra isə mücahidlərin davamçıları taliban hərəkatının əsasını qoyacaqlar.

Mücahid dalğası ölkənin hər yerinə yayılır. Sovet rusiyası da mücahidlərlə mübarizə də hökumətə kömək məqsədi ilə 1979-cu il dekabr ayında əfqan torpaqlarına qoşun yeridir və əfqanıstanın işğalı başlayır...

Sovet işğalı

Sovet rusiyası əfqanıstana ilk girəndə yerli əhalinin rəğbətini qazanmağa çalışırdı. O dövrü görən bir Əfqanın dediyinə görə, sovet əsgərləri şəhərə girəndə insanlara konfet verirdilər. Həmçinin, burda qaldığı on il müddətində rusiya 800 milyon dollara yaxın əfqanıstana kömək etmişdir. Bu qədər pisləməyimizə baxmayaraq, indi də əfqanıstanda olan infrastrukturların əksəriyyəti sovet dövləti tərəfindən tikilmişdir. Lakin həmin 10 il müddətində rusiya əfqanıstana elə zərbə endirdi ki, ölkə hələm-hələm özünə gələ bilmir. Daha sonra vətəndaş müharibası, taliban rejimi, amerikanın buranı bombalaması hadisələri sovet işğalını əvəzlədi.

Mücahidlər işğaldan sonra daha çox fəaliyyət göstərməyə başladılar. Artıq düşmənə öz evlərində yer eləmiş mücahidlər onları burdan qovmaq üçün hər cürə vəhşiliyə əl atırdılar. Sovet əsgərləri əfqanıstanda keçirdiyi illəri həyatlarının ən fəciəvi illəri kimi yadda saxlayırlar. Çünki mücahidlər həm döyüş meydanında olan, həm də əsirlikdə olan əsgərlərə dəhşətli işgəncələr edirdilər. Deməli, mücahidlərin ən sevimli işgəncələrindən biri də o idi ki, onlar əsir düşmüş əsgərlərin əl-ayaqlarını kəsir, sonra onları sağaldır, yenidən işgəncə edir və bədənləri dözərsə, sonra yenə sağaldıb yenə işgəncə edirdilər. Elə buna görə də əsir düşməkdənsə, özlərini öldürən əsgərlərə də rast gəlmək olardı. Hətta vəhşilikləri eşidən əsgərlər əfqanıstana getmək belə istəmirdilər. Lakin sovet rusiyası əsgərləri “təlimə gedirik, uşaqlar, nə müharibəsi” adıyla avtobuslara doldurub əfqanıstana aparırdı. Sözügedən vəhşiliklərə görə, əfqan müharibəsindən sağ qayıdan əsgərlərin, demək olar, hamısında psixoloji promlemlər müşahidə olunurdu. Mücahidlər və rus ordusu müharibədə hər gün saysız-hesabsız vəhşiliklər görürlər və ağıllarını itirməmək üçün əsgərlərin əksəriyyəti nəşə bağımlısı olur. Beləliklə bu illərdən başlayaraq əfqanıstanın münbit torpağında nəşə tarlaları sürətlə artır. Elə ölkəmizdə də nəşəxorlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilən əfqan nəşəsinin geniş miqyas alması məhz buradan başlanır. Hal-hazırda da dünyada nəşə istehlakının 70%-i əfqanıstanın payına düşür.

Mücahidlərin belə bərk getdiyini görən rusiya bura əlavə qoşun da yeridir. Bunun nəticəsində də, müəyyən qədər üstünlük əldə edilir. Anti-kommunist fikirli gəncləri, yeniyetmələri həbsə atıb işgəncələr edirdilər. Amma keep calm, soyuq müharibə hələ davam edir. Bunu görən amerika mücahidləri silah-sursat və müəyyən qədər maliyyə vəsaiti ilə təmin edir (maraqlısı odur ki, amerikanın maliyyələşdirdiyi mücahidlərin davamçıları daha sonra amerikaya qarşı mübarizə aparır, bunun haqqında biraz sonra danışacam.) beləliklə, sovetin qazandığı üstünlük aradan çıxır.

İl 1989... Artıq 10 ilə yaxındır ki, sovet rusiyası əfqanıstandadır. Heç bir uğur əldə edə bilməyən sovet qoşunları geri çəkilir. Müharibə ərzində, təkcə əfqan əhalisindən 2 milyona yaxın insan öldürülüb. Bəzi araştırmacılar isə, bunun daha çox olduğunu deyirlər. Müharibəyə görə, milyonlarla əfqan pakistan və irana mühacirət ediblər. Sovet rusiyasına isə müharibə ərzində 15 min əsgər itkisi ilə bərabər 3 milyard dollara yaxın zərər deyib. Sadəcə bir heç uğruna. Heç mücahidlər də heçnə qazanmır. Sadəcə onlar dağıdılmış kəndlərinə, şəhərlərinə qayıdırlar. Hətta bir rus zabiti öz intervyusunda deyir ki, “bütün əfqanıstan qurbanlarının məzarına bir daş qoyub üzərinə də belə yazmaq lazımdır – “hər şey boşuna idi”. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ-i süqutunu sürətləndirən ən əsas amillərdən biri də əfqanıstana uğursuz yürüşü idi.

Aşağıdakı şəkil, yəqin ki, hər şeyi izah edər. Savaşdan “qalib” çıxmış mücahidlər öz şəhərlərinə qayıdır:


Vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi

Sovet ordusu əfqanıstanı tərk edəndən sonra vətəndaş müharibəsi başlayır. Bir tərəfdə post-sovet dövlətin tərəfdarları, digər tərəfdə isə yenə mücahidlər. Hakimiyyətdə olan kommunistlər artıq ssri-nin dəstəyini ala bilmədiklərinə görə, mücahidlər qarşısında zəif vəziyyətə düşürlər. Bu zaman mücahid liderlərindən biri olan məhəmməd ömər taliban təşkilatını yaradır (taliban puştu dilində tələbələr deməkdir.) və 1996-cı ildə kabili işğal edərək hakimiyyəti ələ alır və bununla da əfqanıstanda taliban rejimi qurulur.

Cavanlığı döyüşlərdə keçən, son 15 ildir ki, ancaq ölüm, müharibə görən, əksəriyyətində ciddi psixoloji problemlər olan taliban üzvlərinin ölkəni gül-çiçəyə boğacağını düşünmək safehlik olardı hərhalda. Taliban liderləri quranı interpretasiya edərək şəriət qaydalarına əsasən əfqanıstanı idarə etməyə başladılar. Bu dövrdə qadınlar əfqanıstanda cəhənnəmi yaşayırdı. Onlara işləməyə, tək çölə çıxmağa icazə verilmirdi. Həmişə burqa geyinməyə məcbur edilirdilər. ən kiçik səhvlərində cəzalanır, burunları kəsilir, daş-qalaq edilirdilər. Yalnız xüsusi icazə ilə kişi həkim tərəfindən müayinə edilməsinə icazə verilirdi. Onsuz qadın həkim də demək olar yox idi. Çünki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi qadınlara işləməyə icazə verilmirdi. Müharibə təzə bitdiyinə görə neçə ailə başsız qalmışdı. Qadınlar əlacsızlıqdan öz uşaqlarını satırdılar ki, heç olmasa, bir-iki həftə qarınlarını doydura bilsinlər. Yetimxanalar ağzına qədər dolmuşdu. Kabilin küçələrində publik infaz adi hala çevrilmişdi artıq. əksərən də zinaya görə qadınları infaz edirdilər.

Publik infazdan bir görüntü:


Mənə görə, taliban açıq şəkildə ssri-nin mirası idi. Həmin mücahidlər ssri ilə mübarizədə saysız vəhşiliklər gördüklərinə görə, onlara insan həyatının nə qədər dəyərsiz olduğu aşılanıb artıq. Yəni işin psixoloji aspekləri də var. Digər tərəfdən Taliban rejiminin əsas gəliri nəşə tarlalarından gəlirdi hansı ki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi sovet işğalı dövründə bu tarlalar yayılmışdı. Həmçinin əfqanıstanı bu çirkabdan çıxara biləcək ziyalıların əksəriyyəti sovet işğalı zamanı xaricə mühacirət etmişdilər. bunlara görə də, sovet işğalından sonra ölkədə despot rejimin yaradıla biləcəyi təxmin edilə bilən bir şey idi.

Uzun sürən müharibə nəticəsində dağılan kəndlər, şəhərlər bərpa edilməmişdi. əhali uçuq-sökük binalarda yaşayır, uşaqlar xarabalıqda oyun oynayırdılar. Məşhur əfqan əsilli yazıçı khaled hosseini çərpələng uçuran romanında əfqanıstanla bağlı “burda uşaq yoxdu, uşaqlıq yoxdu.” fikrini bildirmişdi. Çərpələng uçuran romanı da əfqanıstanda baş verən konfliktlər haqqda təsəvvür yaratmağa kömək edən mənbələrdən biridir. Çünki, romanda hadisələr əfqanıstanın son 50 illik tarixində cərəyan edir.

Xoşbəxtlikdən Taliban rejiminin hakimiyyəti sadəcə 5 il çəkdi. 11 sentyabr hadisələrindən sonra Amerika talibandan osama bin laden'in ekstradisiya edilməsini tələb etdi. Taliban isə əl-qaidə ilə yaxınlıq etdiyi üçün, amerikanın bu tələbini rədd etdi. Bununla da, amerika əfqanıstana qoşun yeridərək bir zamanlar ssri-yə qarşı mübarizədə kömək etdiyi mücahidlərə müharibə elan etdi.

Amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması

Amerika taliban qüvvələrinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədi ilə əfqanıstanı bombalayır. Bombalanmalar nəticəsində təkcə taliban qüvvələri ilə yanaşı bəzi məktəblər, sivil binalar və xəstəxanalar da zərər görür. Qaş düzəltmək istəyəndə gözü vurur çıxardır bir növ amerika. Onsuz yerlərdə olan əfqan əhalisinin məişət həyatına bir zərbə də abş vurur.

Amerika ordusuna tab gətirə bilməyən taliban qısa müddətdə devrilir. Hakimiyyətdən devrilsə də, taliban amerikaya qarşı illərlə mübarizə aparır. Abşla yanaşı talibana qarşı mübarizəyə bir çox avropa ölkəsi və ingiltərə də qoşulur. Bu müharibəni bitməyən müharibə də adlandırmaq olar. Hal-hazırda da əfqanıstanda abş ordusu var. Müharibəni qazana bilməyən abş talibana bəzi güzəştli şərtlərlə sülh təklif edir. Aralarında sülh sövdələşməsi olsa da, yenə də atəşkəs müəyyən intervallarla pozulur.

Talibanın amerikaya qarşı hücumu. Gördüyünüz kimi hücumdan amerikan qüvvələri ilə yanaşı sivil binalar və yerli əhali də əziyyət çəkir:


Abş əfqanıstanda taliban qüvvələrini devirdikdən sonra burda demokratik seçkilər təşkil edir və indiki əfqanıstan unitar respublikasının əsası qoyulur. Bununla despot rejim yumşalmağa başlanır. Lakin əfqanıstan hələ də ssri ilə başlanan müharibələrin əziyyətini çəkir. Taliban amerika ilə yanaşı yeni yaranmış respublika ilə də mübarizə aparır. 2015-ci ildə taliban kabildə parlament binasına hücum etdi. Xeyli sayda sivil əhali yaralandı. 2016-cı ildə yenidən parlementə hücum oldu. Lakin atılan roket parlametin binasına deyil, həyətinə düşdüyünə görə, itki olmadı. Bəlkə, taliban haqqda başqa bir entridə daha ətraflı məlumat verdim. Çünki talibanın fəaliyyəti təkcə əfqanıstanla məhdudlaşmır. Dünyanın dörd bir yanında baş verən terror aktlarında talibanın adını görmək olar.

Yekun olaraq, ilk dəfə ssri ilə başlayan müharibələrin fəsadları hələ də aradan götürülməyib. Aradan götürülməyə fürsət olmayıb desək, daha məqsədəuyğun olar. Hətta bu ölkəyə kömək etmək istəyənlərin bombalarının izi əfqanıstanda olan sökük binaların divarlarında hələ də qalmaqdadır. Son illərdə isə əsil köməyi hindistan edir. Belə ki, talibanla mübarizə üçün qoşun yeridib dağıntılar törətməkdənsə, hindistan əfqan torpaqlarında xəstəxanalar, məktəblər və digər infrastruklarını tikməyə kömək edir. Təbii ki, burda hindistanın da öz marağı var. Çünki əfqanıstanla yanaşı bu qarşıdurmaların hindistan və pakistana da təsirləri böyükdür. lakin mən hadisələri sadəcə əfqanıstanın prizmasından, bacardığım qədər qısa danışmağa çalışdım. Bəlkə də ssri 1979-ci ildə əfqanıstana girməsə idi, kommunist dövləti qısa zamanda devrilər və hər şey yenidən normala qayıdardı. Bu qədər dağıntılar baş verməz və taliban hərəkatı yaranmazdı. Ölkəmizdə olan nəşəxorlar əfqan nəşəsindən hallanıb nəşənin keyfiyyətindən ağız dolusu danışmazdı. Lakin bu da alternativ tarix nəzəriyyələrindən bir digəridir. Təbii ki, əfqanıstan müharibəsi sovetin tətiklədiyi konfliktlərdən sadəcə biridir. Lakin sözügedən müharibəyə baxmaqla sovet rusiyasının insan həyatına necə dəyər verdiyini görmək olar.

red hot chili peppers | musiqi